Seminar "Nghĩ về phương pháp luận từ điểm nhìn thực dụng"

Buổi seminar cói sự tham dự của TS. Phan Văn Kiền – Viện trưởng Viện ĐTBC&TT cùng với nhiều giảng viên, nghiên cứu sinh, sinh viên quan tâm tới lĩnh vực nhân văn, khoa học xã hội và nghiên cứu liên ngành.

Với chủ đề nghiên cứu xoay quanh trí khôn và năng lực con người như một dạng lai ghép ý niệm vật chất trong lịch sử giáo dục hiện đại Việt Nam, ông đã mang đến một bài giảng giàu chất học thuật, gợi mở những cách tiếp cận mới về phương pháp luận từ điểm nhìn thực dụng.

Mở đầu hội thảo, diễn giả đã gợi mở cách hình dung phương pháp luận như một “bộ dao”, trong khi từng phương pháp cụ thể chỉ là những “lưỡi dao” nhỏ. Từ ẩn dụ trực quan ấy, ông chỉ ra sự khác biệt căn bản giữa phương pháp và phương pháp luận, đồng thời đặt câu hỏi về mối quan hệ giữa phương pháp và phương pháp luận: Phương pháp luận có phải là chiếc ống kính, còn các phương pháp là những thấu kính bên trong?
 
Một trong những trọng tâm của hội thảo là: phương pháp luận khác gì so với lý thuyết? Diễn giả phân tích, nếu lý thuyết được xem như tấm gương phản chiếu thực tiễn, thì phương pháp luận chính là cơ chế tổ chức và kiểm chứng tấm gương ấy trong quá trình nghiên cứu. Vấn đề tiếp theo được đặt ra: phương pháp luận nằm ở đâu trong mạng lưới quan hệ giữa các hợp phần như khách thể, đối tượng, giả thuyết, lý luận, thực tiễn và cả nhà nghiên cứu?

Từ đây, khái niệm thực dụng được đưa vào thảo luận. Liệu thực dụng có đồng nghĩa với việc không trung thành với một hệ thống lý luận cốt lõi, hay nó chỉ đơn giản là sự linh hoạt trong lựa chọn và vận dụng công cụ nghiên cứu? Câu hỏi này mở ra nhiều hướng suy ngẫm về tính mở và giới hạn của thực dụng trong khoa học xã hội và nhân văn.

Khi bàn về bản chất của phương pháp luận, diễn giả gợi ý hình dung nó như một “bộ dao” hay “bộ công cụ”. Tuy nhiên, cách nhìn này cũng kéo theo những tiền giả định nhất định. Giả định thứ nhất, việc kiểm chứng lý thuyết trở thành sản phẩm của phương pháp luận, và do đó, lý thuyết chỉ là một phiên bản giản lược của thực tiễn – một “ảnh ảo” được tạo ra bởi cơ chế phương pháp luận. Giả định thứ hai, nhà nghiên cứu thông qua lăng kính phương pháp luận để quan sát thực tiễn, khiến trí tuệ của họ được đẩy lên thành một phạm trù siêu hình, tách biệt khỏi chính thực tiễn mà họ nghiên cứu.

Mở rộng hơn, cả hai giả định này cùng dẫn đến một hệ quả chung: sự phân tách giữa thực tiễn và tri thức về thực tiễn, hay nói rộng hơn là giữa vật chất và ý thức. Đây chính là nền tảng của cách nhìn nhị nguyên – một hạn chế mà nhiều nhà nghiên cứu hiện nay đang nỗ lực vượt qua để hướng tới những phương pháp luận dung hòa và tích hợp hơn.

Từ đó, hội thảo chuyển hướng sang việc phân tích hai tiếp cận phương pháp luận: thuyết duy thực khoa học và thuyết kiến tạo xã hội. Với thuyết duy thực khoa học, lý thuyết được coi là giả thuyết đã được chứng minh và phương pháp luận giữ vai trò kiểm chứng giả thuyết để biến nó thành lý thuyết mới. Vấn đề đặt ra là vị trí của nhà nghiên cứu trong quá trình này nằm ở đâu. Ngược lại, với thuyết kiến tạo xã hội, lý thuyết đồng thời là phương pháp luận; nhà nghiên cứu không chỉ quan sát thực tiễn mà còn định hình nó qua hệ thống ký hiệu xã hội. Do đó, tri thức nghiên cứu được tạo nên từ các ký hiệu và mối quan hệ xã hội, chứ không đơn thuần phản ánh thực tiễn khách quan. Tuy nhiên, diễn giả cũng chỉ ra những hạn chế của thuyết kiến tạo xã hội, đặc biệt là sự thiếu nhất quán khi vừa khẳng định trí khôn là năng lực sản xuất ký hiệu, vừa cho rằng trí khôn bị quy định bởi chính những ký hiệu sẵn có.

Hội thảo khép lại với những gợi mở: nếu coi phương pháp luận đơn thuần như một bộ dao, ta đang ngầm giả định điều gì; phương pháp luận khác gì so với lý thuyết; và liệu thực dụng có đồng nghĩa với việc từ bỏ sự trung thành với một hệ thống lý luận cốt lõi. Những vấn đề được đặt ra không chỉ khơi gợi tư duy phản biện mà còn góp phần tái định nghĩa vị trí và ý nghĩa của phương pháp luận trong bối cảnh nghiên cứu nhân văn liên ngành hiện nay.
 

<div class="flourish-embed flourish-chart" data-src="visualisation/24037355"><script src="https://public.flourish.studio/resources/embed.js"></script><noscript><img src="https://public.flourish.studio/visualisation/24037355/thumbnail" width="100%" alt="chart visualization" /></noscript></div>